Tình hình tội phạm và thực thi pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã tại Việt Nam giai đoạn 2020-2021

Hơn 50 đại biểu đến từ các cơ quan quản lý nhà nước về bảo vệ động vật hoang dã (ĐVHD), cơ quan thực thi pháp luật và cơ quan tư pháp các cấp đã tham dự hội thảo, gồm: Cơ quan thẩm quyền quản lý CITES Việt Nam, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn; Cục Cảnh sát phòng, chống tội phạm về môi trường, Bộ Công an; Cục Điều tra chống buôn lậu, Tổng cục Hải quan; Vụ Pháp luật Hình sự - Hành chính, Bộ Tư pháp; Vụ Hợp tác quốc tế và Tương trợ tư pháp về hình sự, Vụ Pháp chế và quản lý khoa học, VKSND tối cao; Chi cục kiểm lâm, Phòng Cảnh sát phòng, chống tội phạm về môi trường, VKSND và Tòa án nhân dân của 10 tỉnh/thành phố đại diện cho các khu vực Bắc – Trung – Nam.

Hội thảo bao gồm phần công bố Báo cáo tình hình tội phạm và thực thi pháp luật về bảo vệ ĐVHD tại Việt Nam, giai đoạn 2020-2021 và hai phiên thảo luận chủ trì bởi ông Nguyễn Như Hùng, Cục trưởng Cục 2 VKSND tối cao và ông Phạm Thành Trung, Quản lý chương trình, WCS Việt Nam. Thông qua hội thảo, các đại biểu nắm bắt được các kết quả chính của bản báo cáo, tham gia chia sẻ và thảo luận một số nội dung về tình hình thực tế tại địa phương, trao đổi về các khó khăn, vướng mắc trong áp dụng pháp luật về bảo vệ ĐVHD, cũng như cơ chế phối hợp trong thống kê tội phạm. Bản báo cáo này là kết quả của hoạt động phối hợp giữa WCS Việt Nam và Cục 2, VKSND tối cao trong thống kê, phân tích và đánh giá tình hình tội phạm và thực thi pháp luật về bảo vệ ĐVHD trên toàn quốc, tiếp nối báo cáo giai đoạn 2013-2017 và 2018-2019 đã thực hiện. Trong khuôn khổ hội thảo, các đại biểu cũng được cập nhật một số phương pháp, kỹ năng thống kê, phân tích số liệu sử dụng phổ biến trong nghiên cứu tội phạm học phục vụ cho công tác đánh giá tình hình tội phạm của một số quốc gia trên thế giới, đặc biệt là áp dụng đối với việc xác định các loại tội phạm ẩn trong phòng, chống tội phạm liên quan đến ĐVHD.

Báo cáo này được tổng hợp từ phiếu thống kê của 47 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương do VKSND các cấp phối hợp với các cơ quan chức năng cung cấp (16 địa phương còn lại không ghi nhận dữ liệu phù hợp với tiêu chí thống kê, thu thập dữ liệu). Dữ liệu được tổng hợp và phân tích theo các bộ chỉ số đề xuất bởi Liên minh phòng chống tội phạm về các loài động thực vật hoang dã toàn cầu (ICCWC), Cơ quan Phòng chống Ma túy và Tội phạm của Liên Hợp Quốc (UNODC), các tổ chức và chuyên gia trong lĩnh vực phòng, chống tội phạm liên quan đến các loài động thực vật hoang dã.

Thống kê cho thấy trong hai năm 2020 và 2021, các cơ quan chức năng đã khởi tố hình sự 298 vụ án với 389 bị can do có các hành vi vi phạm pháp luật về bảo vệ ĐVHD nói chung và động vật nguy cấp, quý, hiếm nói riêng. Các con số này đều tăng so với giai đoạn 2018-2019, cụ thể: tăng 31 vụ án (tương đương 11,61%) và 63 bị can (tương đương 19,33%). Trong số 389 bị can bị khởi tố hình sự, hành vi buôn bán trái pháp luật ĐVHD chiếm tỷ lệ cao nhất với 43,7%. Con số này gần như không thay đổi so với tỷ lệ 43,56% của giai đoạn 2018-2019. Tổng số tang vật là ĐVHD bị bắt giữ lên tới 2.046 cá thể và hơn 12.744 kg ĐVHD, liên quan đến 84 loài bị săn bắt, giết, nuôi, nhốt, tàng trữ, vận chuyển, buôn bán trái pháp luật. Các loài bị bắt giữ phổ biến nhất là các loài nguy cấp, quý, hiếm như: tê tê java, voi, rắn hổ mang chúa, hổ, rùa đầu to, các loài rùa hộp trán vàng, đồi mồi, tê giác… với dạng tang vật phổ biến nhất là cá thể ĐVHD (sống, chết, đông lạnh, sấy khô - tiêu bản), hoặc xương, ngà voi, sừng tê giác.

Báo cáo cũng chỉ ra rằng tỷ lệ nam giới phạm tội liên quan đến ĐVHD chiếm đa số so với nữ giới, tỷ lệ lần lượt là 83,8% (326/389 bị can) và 16,2% (63/389 bị can). Các đối tượng trong độ tuổi 30-35 chiếm tỷ lệ cao nhất với 22,37% và không có trường hợp nào là người dưới 18 tuổi phạm tội liên quan đến ĐVHD trong giai đoạn này.

Tương tự như giai đoạn 2018-2019, trong hai năm 2020-2021, hình phạt tù có thời hạn là loại hình phạt áp dụng chủ yếu đối với các bị cáo phạm tội liên quan đến ĐVHD, chiếm tỷ lệ cao nhất với 49,32% (181/367 bị cáo) (giai đoạn 2018-2019 là 56,32% với 156/277 bị cáo). Tiếp đến là hình phạt án treo với 47,96% (176/367 bị cáo) (giai đoạn 2018-2019 là 41,52% với 115/277 bị cáo). Tuy nhiên, nếu xét theo số lượng bị cáo bị áp dụng hình phạt tù có thời hạn và án treo lại có sự chênh lệch lớn, cụ thể giai đoạn 2018-2019 chỉ có 156 bị cáo bị áp dụng hình phạt tù có thời hạn, nhưng sang giai đoạn 2020-2021 là 181 bị cáo (tăng 25 bị cáo); hình phạt án treo giai đoạn 2018-2019 chỉ có 115 bị cáo, nhưng sang giai đoạn 2020-2021 là 176 bị cáo (tăng 61 bị cáo). Nếu xét về mức hình phạt tù có thời hạn áp dụng đối với các bị cáo khi bị xét xử sơ thẩm cũng có xu hướng dần nghiêm khắc hơn, cụ thể số lượng bị cáo bị áp dụng mức hình phạt từ 10 năm tù trở lên giai đoạn 2020-2021 chiếm tỷ lệ cao hơn (6,41%) so với giai đoạn 2018-2019 (5,52%).

Theo ghi nhận thì các thành phố lớn có cảng biển, cảng hàng không hoặc các tỉnh có đường biên giới vẫn được coi là “điểm nóng” về tội phạm liên quan đến ĐVHD, như Hà Nội (84 vụ án/113 bị can), Nghệ An (24 vụ án/30 bị can), Thanh Hóa (16 vụ án/14 bị can), Quảng Ninh (14 vụ án/26 bị can), TP. Hồ Chí Minh (12 vụ án/10 bị can), Hà Tĩnh (8 vụ án/11 bị can),… Có 16 địa phương báo cáo không ghi nhận vụ án khởi tố hình sự liên quan đến ĐVHD trong giai đoạn này, gồm: Bình Định, Cà Mau, Cao Bằng, Hải Phòng, Lào Cai, Thái Bình, Khánh Hòa, Long An, Bạc Liêu, Bến Tre, Đồng Tháp, Hậu Giang, Tiền Giang, Trà Vinh, Vĩnh Long và Sóc Trăng. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là trên thực tế không có vụ vi phạm nào liên quan đến ĐVHD xảy ra tại các địa phương này trong giai đoạn báo cáo.

Hoạt động xây dựng báo cáo và hội thảo nằm trong khuôn khổ dự án “Phòng, chống buôn bán trái pháp luật động vật hoang dã tại Việt Nam” do Cục Phòng, chống Ma túy và Thực thi Pháp luật Quốc tế (INL), Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ tài trợ.